W obliczu rosnącej liczby ludności i zwiększonego zapotrzebowania na żywność, świat staje przed wyzwaniem zapewnienia stabilnych dostaw białka zwierzęcego przy ograniczonych zasobach ziemi. Według prognoz ONZ i OECD-FAO globalne spożycie mięsa do 2032 roku wzrośnie o około 2% w przeliczeniu na mieszkańca. W Europie dodatkowym problemem jest kurcząca się powierzchnia gruntów rolnych, przeznaczanych coraz częściej na urbanizację i produkcję bioenergii. W tej sytuacji użytki zielone zyskują kluczowe znaczenie — zarówno dla bezpieczeństwa żywnościowego, jak i dla ochrony środowiska.
Użytki zielone jako filar produkcji żywności
Łąki i pastwiska, które zajmują 30–40% powierzchni lądowej Ziemi, stanowią istotny element globalnego systemu żywnościowego. Dzięki przeżuwaczom, takim jak bydło, owce czy kozy, niejadalne dla człowieka rośliny zamieniane są w mleko i mięso o wysokiej wartości odżywczej. Szczególnie na terenach marginalnych — górskich, skalistych czy podmokłych — produkcja zwierzęca oparta na użytkach zielonych umożliwia efektywne wykorzystanie obszarów, które nie nadają się do uprawy roślin jadalnych.
Systemy te nie konkurują więc z uprawami spożywczymi, a jednocześnie dostarczają pełnowartościowego białka, tłuszczów i innych składników odżywczych niezbędnych w diecie człowieka. W Europie produkty pochodzące z pastwisk, zwłaszcza mleko, stanowią ważny element zrównoważonego rolnictwa, zapewniając ciągłość produkcji żywności przy jednoczesnym utrzymaniu żyzności gleby i różnorodności biologicznej.
Białko wysokiej jakości – efektywność natury
Z badań wynika, że produkcja mleka i mięsa w systemach opartych na użytkach zielonych jest wyjątkowo efektywna pod względem przetwarzania białka. W Irlandii wydajność netto białka w produkcji mleka z trawy może być nawet czterokrotnie wyższa niż w systemach opartych na paszach zbożowych. Podobne wyniki odnotowano we Francji. Oznacza to, że z 1 kilograma białka jadalnego przez człowieka, zawartego w paszy, zwierzęta produkują nawet kilka kilogramów białka w mleku.
Produkty te wyróżniają się także lepszym profilem aminokwasowym i wyższą przyswajalnością niż większość białek roślinnych. Mleko i mięso z pastwisk zawierają ponadto więcej kwasów tłuszczowych omega-3, witamin z grupy B oraz minerałów, takich jak żelazo i cynk, które są kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Energia kontra żywność – konkurencja o ziemię
Rosnąca produkcja bioenergii w Europie sprawia, że coraz częściej użytki zielone przeznacza się na uprawy energetyczne lub instalacje fotowoltaiczne. Zmniejsza to dostępność gruntów do produkcji żywności, co może prowadzić do zwiększonego importu pasz i żywności oraz większego śladu węglowego.
Alternatywą są tzw. zielone biorafinerie, które pozwalają wykorzystywać biomasę do jednoczesnej produkcji paszy, żywności i energii. W Danii i Finlandii prowadzone są już eksperymenty z wytwarzaniem białka z trawy, które może być stosowane w żywieniu świń i drobiu. Tego typu rozwiązania mogą ograniczyć konkurencję pomiędzy produkcją żywności i energii oraz zwiększyć samowystarczalność paszową Europy.
Zrównoważone zarządzanie pastwiskami
Efektywność produkcji na użytkach zielonych w dużej mierze zależy od właściwego zarządzania. Kluczowe znaczenie ma dobór gatunków roślin, rotacja wypasu oraz odpowiednie nawożenie. Włączanie do runi roślin strączkowych, takich jak koniczyna biała czy czerwona, pozwala ograniczyć stosowanie nawozów mineralnych i zwiększyć wartość odżywczą paszy.
Zróżnicowane, wielogatunkowe mieszanki roślinne sprzyjają nie tylko produkcji paszy, lecz także poprawiają żyzność gleby, zatrzymują wodę i wspierają bioróżnorodność. W Europie coraz częściej wdraża się zintegrowane systemy roślinno-zwierzęce, które pozwalają na zamykanie obiegu składników odżywczych w gospodarstwie, zmniejszając tym samym emisję gazów cieplarnianych i ryzyko zanieczyszczenia wód.
Wykres 1. Efektywność netto produkcji białka w różnych systemach produkcji
* 1 / 0,6 → wymagane 0,6 kg białka jadalnego w paszy na 1 kg białka w produkcie (wartość konwersyjna ≈ 1,67)
Ekosystem w służbie klimatu
Użytki zielone pełnią nieocenioną funkcję w ochronie środowiska. Magazynują węgiel w glebie, ograniczają erozję, a ich rozbudowane systemy korzeniowe pomagają w retencji wody. Dobrze zarządzane pastwiska mogą również redukować emisję metanu poprzez poprawę jakości paszy i zwiększenie efektywności wykorzystania trawy przez zwierzęta.
Ponadto, obszary te stanowią ważne siedliska dla dzikiej fauny i flory, przyczyniając się do zahamowania spadku różnorodności biologicznej. Wiele europejskich inicjatyw środowiskowych – w tym Zielony Ład i Strategia na rzecz Bioróżnorodności 2030 – wskazuje użytki zielone jako kluczowy element polityki klimatycznej i rolnej.
Zielona droga do przyszłości
W miarę jak globalna populacja rośnie, a zasoby gruntów ornych kurczą się, użytki zielone stają się jednym z najważniejszych narzędzi w budowaniu odpornego i zrównoważonego systemu żywnościowego. Ich rola wykracza daleko poza produkcję paszy – wspierają obieg składników odżywczych, chronią klimat i umożliwiają produkcję wysokiej jakości żywności bez konkurowania z uprawami jadalnymi.
Dzięki połączeniu wiedzy naukowej, nowoczesnych technologii i dobrych praktyk zarządzania, europejskie pastwiska mogą pozostać zielonym filarem bezpieczeństwa żywnościowego – źródłem białka, energii i życia dla przyszłych pokoleń.
Tabela 1. Rola pastwisk w produkcji żywności i ochronie środowiska
| Temat | Kluczowe informacje |
| Znaczenie użytków zielonych | 30–40% powierzchni lądowej zajmują łąki i pastwiska; przekształcają rośliny niejadalne w wysokowartościowe białko (mleko, mięso); kluczowe dla terenów marginalnych. |
| Produkcja żywności i białko | Zwierzęta przeżuwające trawę efektywnie przetwarzają białko; np. w Irlandii wydajność netto białka w mleku z trawy może być 4× wyższa niż w systemach zbożowych; lepszy profil aminokwasowy i wyższa przyswajalność niż białka roślinne; więcej omega-3, witamin z grupy B, żelaza i cynku. |
| Konkurencja o ziemię i energia | Rosnąca produkcja bioenergii zmniejsza dostępność użytków zielonych dla żywności; zielone biorafinerie pozwalają produkować jednocześnie paszę, żywność i energię; eksperymenty w Danii i Finlandii nad białkiem z trawy dla świń i drobiu. |
| Zrównoważone zarządzanie pastwiskami | Właściwy dobór roślin, rotacja wypasu, nawożenie; włączanie roślin strączkowych zwiększa wartość odżywczą paszy i ogranicza nawozy mineralne; mieszanki wielogatunkowe poprawiają żyzność gleby, retencję wody i bioróżnorodność; systemy roślinno-zwierzęce zamykają obieg składników odżywczych i zmniejszają emisję gazów cieplarnianych. |
| Ekosystem i klimat | Pastwiska magazynują węgiel, ograniczają erozję, wspierają retencję wody; dobrze zarządzane zmniejszają emisję metanu; ważne siedliska dla dzikiej fauny i flory; wsparcie dla Zielonego Ładu i Strategii Bioróżnorodności 2030. |
| Rola przyszłościowa | Użytki zielone kluczowe dla odpornego i zrównoważonego systemu żywnościowego; pozwalają produkować wysokiej jakości żywność bez konkurowania z uprawami jadalnymi; wspierają obieg składników odżywczych i chronią klimat. |
Opracowano przez IBIMS Green na podstawie informacji z Grass and Forage Science 2025.